Πέμπτη 8 Νοεμβρίου 2012

Noi&Voi -Voi s’cănt s’ôvdă hôra tută


-Moi mushată sits dzăc ndrept-u
Cum săts spun că tsi am tu qept-u!

-Ti vădzui tărcush lla ushă,
O re puj di llăndărushă.

-Vrui z’in ma qushtu mi tsăni,
Nu z’dzăc dot, ôm ti’arrushăni.

-Xhone nu mi’ai aduqită,
Mintui mi’ai prudhusită.

-Nu nj’frrăndz’inăma lla vrută,
Shtiu tsi vre, ti’am cănăscută.

-Sh’mini shtiu tsi vre llai xhone,
Di njică mi’aviai jitonă.

-S’nu llom cala pi nafôră,
Voi s’tărtsem aco pit hôră.

-Pujă s’căntă s’hărăsiastă,
Lla pllatei s’ni anvărtiastă.

-Xhone nu ti’aĝunjusia,
Sotsili tsi’us mintuia?

-Ti sots nu voi z’badz qideri,
Că doljă cădzum pi vreri.

-Siara cănd z’mburim di lluc,
Săts cănt cu bôtsi di cuc.

-Căntitsi tsi cănt ma ghini,
Că li’am scirată ti tini.

-Xhone stă, as ni’amănăm,
Sh’alti căntitsi s’căntăm.

-Voi s’cănt s’ôvdă hôra tută,
Tuts su shtibă că ti’am vrută.

Di Leo Gjata


Πέμπτη 18 Οκτωβρίου 2012

NOI&VOI FEREKA(fieri)

Këtu, në këtë hapësirë, erdhën sipas disa autorëve , familjet e para vllehe që e dominuan qytetin deri më fillimin e shekullit XX. Kozmai pretendon se familjet Xoxa, Kilica, Papa, Papuçiu, Dema, Pogaçe, Tiço, Bozdo, Vërrija, Poro, Dhima, Plaka etj., ishin që në djegien e parë të Voskopojës. Vrionasit me të cilët lidhet themelimi institucional i Fierit për t`i dhënë hov tregtisë dhe zejtarisë në qytetin e ri, sollën me kontratë tregtarë dhe zejtarë voskopojarë të cilët pas djegies së këtij qyteti në vitin 1769, ishin strehuar në Berat dhe rrethinat e Fierit. Pastaj, banorët e katër lagjeve të vjetra Shkozë, Pasha, Belik dhe Kishë u paguanin atyre për truallin e shtëpisë një taksë vjetore prej 20 groshë ari. Th. Kapidan në Librin ‘Freserotu’ thotë se prishja e Voskopojës solli që më 1840 të kishte në Fier rreth 280 familje. “Tregtia bëhej nga vllehët dhe më anë të skelës së Porto e Seman çoheshin kuaj, gomerë dhe lopë, yndyrna dhe cereale, misër, thekët dhe tërshërë. Themelimi i Fierit lidhet me prishjen e  Voskopojës sepse që nga 1769 e këtej vinin blegtorë të joshur nga klima e butë dhe nga kullotat e shumta. Këta banorë ngritën shtëpitë e tyre përdhese me kallam lyer me baltë pasi Vrionasit nuk lejonin oxhaqe. Fillimisht ishin 24 shtëpi të tilla”. Banorët kuptuan magjinë e vendit të ri  me ndërtimin e Urës së Gjanicës nga e bija e Kurt Pashës Ngurëzës, Rapusheja më 1764, objekt që gati 25 vjet më vonë do ndihte edhe ngritjen e Kishës së Shën Gjergjit (Ay YORY)

Πέμπτη 13 Σεπτεμβρίου 2012

NOI&VOI Bera di săvdai


Jinu nj’si fatsi apă, sh’cupa u biau n’trôră..
Li’torr sh n’ôm finiteri! Sh’nu mi mbet vărrôră!
Cum s’fetsi ashă dunjau, stau singur mintuest!
Tut polum sh’mintitură, nică pot ta s’odukest!

S’fudziam..voi s’fug diparti, ma nu shtiu că citiu s’neg!
S’fug noptia I ma dzua, ma cai cali s’aleg?
Ju s’neg fără di tini, tu llôcărră diparti?
C’ună inăma frrămtă, di n-jisuri ni fapti!.

Tsi stepusri am faptă, di mi zbătui di minti?
Ti vrera tsi’am pi tini, sh’cărrărră tsi’af dininti!
U torr ning’ună cupă, di jinu rrosh ca săndzi!
Sh’pănă s’umpll napoi, inăma’mia ti pllăndzi!

Nu ee vărră’amartii, s’cadă omu pi săvdai,
Burbatu ii mujera, ia dzănj ts’fac mult rigiai?
Ma tsi mi’acătsă ază, fărrmatsili  nu voi,
Aidi fiată s’fudzim dôjă , sh s’nu mutrim năpoi.

Lo s’mi acatsă capu, u mburi sh’pochu di jin,
Ai cu mini păn acasă, z’dornj cu mini n’sin-u.

Di Leo Gjata

Τρίτη 28 Αυγούστου 2012

NOI& VOI Shana di Gramushti -di scirătorro(Leo Gjata)


Optusprats’di dzeni, ti’ar avărrăgită,
Ca semnu di nviastă, Pindhu ai’stulusită.
Tish ca vărr llutsefur, namăsa di steli,
Tini sh’Vuscupoia, ca kiatra pi neli.
Prôta ndau tendi, sh’cilivi tu bărră,
Ma vini kirollu, zilipsest păzărră.

Vuscupoia shcolla*, Ĝramustia cupia,
Rrămănjjă j’tsăn minti, j’sciră isturia.

Gôllă sciritoru, sciră’atsa sturii,
Ma su vidiai Ĝramu, tish ca zoĝrafii,
Dzenili’ra mplini, lju tsădo s’nidziai,
Cu cupili di’oi, tut clopitli avdzai,
Cănjjă alătra, sh’picurarjă s’prrăndză,
I bitia dzumarru, to’umbra di frăndză.

Casili di’ağnanghia, albi ca palati,
Căljiurră pistriti, cu plloch ashtărrati,
Fetili cu ghumu, mănitsli’adunati,
Căt sănt nicukiri, sănt ahtănt mushati.
Cu dau biserits, ună lla platii,
Doispărdzats di prefts, s’facă liturjii.

Chenitsjiă ncallar, pi binets c’ôshau,
Mustatsa turrată, sh’fustanellă nau,
Si’aduna doi-tre, acô lla pllatei,
Păĝur di rikii, ii vărră cafei,
Di tuts rrămănia, chenitsjă ma mar,
Llaptili tu kunghi, vinia lla cishar.

Cărvănjli cu suti, n’cărcats di bulmeti,
Nădzia pănă M’Poli, dutsia bărăketi,
Hărarljă di lănă, umt sh’cash ninga’mari,
Li’adutsia n’cărcati, cu satsjă di sari.
Turtsjă fitsia polum, cu’Afstria sh’Rusia,
Askeria va s’măcă, va hărreri sh’iia.

S’fetsără avdzăts, sh’numă tu zămani,
Cănd nvătsă sultanu, pitrăcu firmani,
Chenitsljă ma’vuts, la sărai s’niagă,
Lj’tinjisi viziru, sh’rrămănia ntragă,
Tinjii di beanj, sh’di păshadz avuts,
Tu’aftocratorii, cama cănăscuts.

Vini Ali Păshălu, cu treidzăts di gionj,
Domnu Hagisterghiu, ca pi gărtsălonj,
Tu Ĝramustia ntragă, chenăcu ma mari,
Fripsi doi bărbets, cu beri sh’măcari.
Nu vra turts rrămănjjă, lla ushă silj viadă,
Cănd s’fitsia vărr sherr, s’chucutia s’li ndragă.

Dupu’ună stămănă, -Hagisterghio-lj’dzăsi,
voi fiata s’nju dai, ma buna di năsi-
us pitrec simenj-ljă, ta z’ină su ljia,
voi su fac turcallă, tu harămia’mia-
-Atsa s’ti află tini, căne fără besă,
mini săts dau Shana, di nj’pătărcush shcesă*?-

Hagisterghiu dzăsi, dininti’ali hôri:
-Nu pot silj dau Shana, vlat’o njell mi dôri,
A’zină z’lja oili, sh’casa di aô n’hôră,
Ma fetil’anôasti, nu li dăm vărrôră-
-Ĝramustia’rrămănjllu, bănăm cu tinjii,
Nu ĥim hor di grets, zh’di arbinishii-

-Mitru picurarru, si’alăpătă mprost,
Dzăsi:-Hagisterghiu, esti om di’anost,
Tuts noi Ĝramustianjjă, ĥim ună fumeljă,
Nu didem dot Shana, ca cănd didem njeljă,
Us neg s’adun sotsjiă, lla cupili tuti,
Măni cu dufekli, us ĥim patru-suti,
Sll’acătsăm pusia, sj’aĝunim zaĝarjiă,
Sh’tuts s’ni vătăm, njitsijă păn lla marljiă.

Allantă dimiatsă, seimenj di dovleti,
Stulusits ca crusht, ca ti ziafeti
Mitru sh’capedanjjă, lla rrău j’anvărrtiră,
J’tijară ca cănjjiă, gollă doi fudziră.

Doispădzats di prefts, fitsia liturjii,
Tsisperdzats di agust, ali Stă-Mării,
S’rrustună icôna, ncărcată di’armati,
Ti buniatsă s’ibă, s’avem sănătati.
Doi cărvănar cala, vinia di Cullonja,
Vădzur’alvanadzjă, si’apurkia aĝonja,
Cărtsăniră ndrept, namăsa di hari,
Bătură cămbania, sh’dedără hăbari.

Allăsară njeljiă, lla frăptaj pi sullă,
Grir’a picurarlu, sh’băgar om lla cullă,
Dufekli ntur’mănă, tuts muljer-burbats,
Mardzăna di rrău, lla oht ndupurrats,
Rrău al Niculea, nu prindi su tracă,
Tuts fitsia cărutsia, ună thavmă* s’facă.

Tipilena tută, sh’Păshăllu dininti,
Ca ciăcărdhăsit, shi zbătut di minti,
Cai căts z’vătămară?..săndzili rrăcii,
Tuts arbinishiadzjă, n’or faptă vakii,
Z’vătăma cu suti, ma n’ovia mbureri,
Păn allantă dzuă, vinia alt’askeri.
Turtsjiă llô irushi, etinj s’intră n’hôră,
Rrămănjjă llu da, cu dufek sh’tăpôrră.

Multă vătămari, căt nu pots zj’aledz,
Polumu si alumtă, optu stămănj ntredz,
Ĝramustianjjă gionj, nu si parada,
Ghini ma bărutia, llo si bătăsia,
Fumejli ncărca, tu nôpti pi’afura,
Cu oi sh’cătăndii, ta s’nidzia aljura.

Turtsjiă nu s’tsinia, arrupsără n’hôră,
Tish ca cănj turbats, vra s’ôflla căntrôră,
Ca gretsjiă di Troi, tsi căfta Eleni,
Mutra ushă di’ushă, pi la casi xeni.
Casa al Hagisteghiu, aco ninga pôrtă,
Năcată tu săndzi, ira Shana môrtă.

Cu arma n’turmănă, ashă cum stitia,
Aspăra ca ljiă, canda vra z’dzătsia:
-Vai ni vătămats, păn s’ôvets n’turmănă,
ma nu us llots ljiă, nă fiată rrămănă-
Nvătsă Ali Pasha, sh’nu llu tsinia llocu,
-Hôra ntragă- dzăsi: voi silj băgats focu!-

Di tut’atsa hôră, cu njiljiă di casi,
Tish ca Vuscupoia, tsăva n’ôrrămasi.
Nu bati cămbania, sh’cloput di cupii,
Ni căni s’alatră, s’fetsi cătărdii.
Nu si’avdi rrăzboilu, sh’cicrikia s’llucradză,
Kipurră di căp, z’bată tu căpradză.
Gionjljă mă nu giôcă, sh’fetili s’mutrastă,
Căti or fitsia numtă, hôra s’hărăsiastă.

Nvestili tu lai, multă vătămari,
Tuti sănt tu jeali, trec cu suskirari.
Oili tsi scăpară, sh’plachca tsi’arămasi
Altă di furari, sh’tsi scăpă sh’nu si’arsi.
Tuts cu capu nĥima, chenits sh’picurar,
Tinărljă părpadi, sh’aushljă ncalar.

Neg citi Livădz, Zanitsa sh’Crushuva,
Hrupishti sh’Rodopi, alts tu Magaruva.
Ĝramustia biniadză, că noi n’ôgărshăm,
Shana sh’atselj gionjjă, aco lj’allăsăm.
Vuscupoia sh’Ĝramustia’esti M’Polia’nôstă,
Rrămănjj’ună dzuă, dunjau’j cănôstă.


 I Foto- Numtă di Ĝramustianj
 II Foto- Ĝramusianj tu Ĝramusti ti ună adunari (1900 ?)
 III Foto- Vuscupoia la 1900

Παρασκευή 10 Αυγούστου 2012

NOI&VOI ORE RRĂMĂNJ


ORE RRĂMĂNJ

Llo ta s’chară rrămănia,
j’intră focu!
Scullats rrămănj’a balcanu,
si’ardi llocu!
Duri vi chucutit ti dunjau,
mor măratsyiă!
Fitsets tsăva sh’ti rrămănj,
ca burbatsyiă.
Vi’ari faptă Dumădzăllu,
dishtiptats!
Chucutitsvă scăpats limba,
tsi’ashtăptats?!
Nu fitsets cum avets faptă,
păn asiară!
Ahurhits’nă frrăndză nau,
cama mbară!
Mixhidonj shi Cullunjats,
sh’Voscopoiar!
Tuts hits frats, ună fumeyiă,
un dămar-u!
Yiu vă dusi prifăniatsa,
soia’l papu!
Ca oili cu capu n’hima,
lla hăsapu!
Vinum sh’noi dadun cu Roma,
sh’cu Hristollu!
Tu Ballcan-u s’ni cunushtem,
vini kirollu!
Dit anj-jă tsi fudzi Roma,
ampulusim!
Căt craturi avem faptă,
sh tsi’amăntăm?
Di Leo Gjata
 

Κυριακή 29 Ιουλίου 2012

NOI&VOI Bashkësia Ortodokse e Tiranes



Tirana u themelua në vitin 1614                                  
me popullsi nga fshatrat e malë
sisë të islaminizuar plotësisht –
ka thënë Prof. Kristo Frashëri – Në shekullin 18
-të
mori formën e një qyteti. Elementi i
krishterë është ai i ritit ortodoks kryesisht
vlleh të cilët kanë luajtur një rol të dukshëm në jetën e qytetit.
Në fillim Bashkësia Ortodokse e Tiranës si qendër banimi ishte formuar jashtë qytetit në anën jugperëndimore të tij
midis Qytetit të Nxënësve të shkollave të
mesme profesionale dhe zdrukthëtarisë
“MISTO MAME” (Kod. Tir.).
Sipas jetës që bënin vllahët ata ndaheshin në tre grupe kryesore:
a) Nomadë, që njiheshin me emrin Fërshërotë pa qendra të caktuara.
b) Gjysmënomadë ishin ata të cilët njihnin vendlindjen, banesat i kishin të qëndrueshme si gjatë verës ashtu dhe gjatë
dimrit. Nga muaji Maj gjer në tetor qëndronin në zonat malore ku kishin kullotat
si: Valamarë, Sopot, Martanesh, Gramoz,
Mali i Thatë etj. kurse kohën tjetër e kalonin në zonën fushore ku kishin shtëpitë.
c) Të nguliturit qenë ata me banim të
përhershëm në qytet, komunë apo fshat.
Të tilla kanë qenë: Berati, Fieri, Vlora,
Lushnja, Nanga, Durrësi, Tiranë, Elbasani,
Korça, Pogradeci, Erseka, Gjirokastra.
Në zonën e Myzeqesë sipas studiuesve
janë këto fshatra (pra mbi 60): Pesceva,
Sufti, Rapani, Mifoli, Armeni, Lenani,
Peshtani, Armeni, Carbunari, Lapardha,
Breçani, Gramara, Cinca e shumë të tjerë.
Në zonën e Korçës: Grabova, Llenga,
Niça, Shipska, Voskopoja, Negovani, Ballkameni, Stepani, Boboshtica, Dishnica etj.
Në krahinën e Zagorisë me 46 fshatra
në vitin 1780 nga këto 34 fshatra ishin
vllehë. Më gjerë për popullsinë vllahe
nëpër qytete apo fshatra do trajtohet në
shkrimet të mëpasme.
Trevat e pasura me kullota nuk kanë
qenë të panjohura për blegtorët vllahë.
Fusha e Tiranës – thuhet në historinë e
Shqipërisë – përdorej më tepër si kullotë
se sa tokë buke. Vit për vit blegtorët vllah
vendas dhe të rrethinave vinin këtu në
meratë e zëna me qera me tufat e tyre për
të dimëruar. Sipas kodikut të Tiranës ishte e njohur edhe një kategori ajo e vllahëve
karvanxhinj që me kuajt e mushkat formonin karvanë për transportimin e
mallzënë dhe bereqetit nga njëra trevë në
tjetrën qenë më të njohura jo vetëm në
vendin tonë por në gjithë Ballkanin, madje
edhe në Austro-Hungari, Poloni, Gjermani,
Francë etj. Në vendin tonë karvanët për
transport mallrash përshkonin rrugët që
lidhnin Tiranën me Durrësin, Manastirin
me Elbasanin, Dibrën, Selanikun, Janinën,
Korçën, Beratin, Vlorën etj. Dhe ata që kryenin transport me karvanë qenë vllahët.
Qysh në fillim të shek. 19
-të
përmenden
në Tiranë vllahët Mark Heba, Thanas
Fendiku etj. që me karvanët e tyre i shërbenin tregut të Tiranës.
Në vendin ku u formua Bërthama e
Parë e Bashkësisë Ortodokse të Tiranës
është një toponim: “Fëntëna a la Bana” më
vonë “Kroi i Banës” (termi Fentënë vjen
nga latinishtja e vjetër e Ballkanit që shqip do të thotë “Çezme apo krua, ndërsa
termi tjetër “Banë”, do të thotë në shqip
“Jetë”. Sipas hulumtimeve të bëra, ky ishte vendi më tërheqës për vllahët. Aty ata
ngrinin kasollet (Këlivat) e tyre provizoret
për banim, po aty rrotull ata ngrinin stanet. Pak më larg, “Krojet e Shëngjinit” u
siguronin ujin e pijshëm, ndërsa “Lumi i
Lanës” ujin për bagëtitë.
Dihen gjithashtu dhe shumë toponBashkësia Ortodokse e Tiranës  u themelua nga vllehët
ime të tjera për vllahët e Tiranës. Në Tiranën e Re afër rrugës që të shpie tek Parku
i Madh ishte një toponim me emrin “Stanet e Gogëve”. Aty vllahët nomadë përqendronin bagëtitë e tyre. Nga banorët të Tiranës (autoktonë), këta vllahë quheshin
“Gogë” të ngjashëm me termin vllah “arvenites” që në shqip do të thotë “të ardhur”.
Ndërsa banorët autoktonë të Pogradecit i
quanin “kurbetcinjër” term i ngjashëm me
“të ardhur” apo “jo vendas”.
Në anën verilindore të Tiranës mbi
fshatin Suzel është një toponim tjetër
“Pero, Vllahinkave” dhe ku sipas traditës
dhe vajzat vllahe që shkonin atje për të
larë rrobat dhe enët e shtëpisë.
Dihet se nga gjysma e shek. 17
-të
pushteti turk qe mjaft i dobët. Nëpër krahina
të ndryshme të mbretërisë otomane
mbretëronte anarkia feudale dhe pasiguria
(Historia e Shqipërisë) Shtypja, shfrytëzimi i egër dhe sidomos grabitja qenë të padurueshme, mjaft qendra dhe fshatra u
plaçkitën e u prishën. Le t’i referohemi për
këtë kodikut të Shën Prokopit të Tiranës:
U prish Voskopoja (2 shtator 1769) e
cila gjatë atij shekulli kish arritur një zhvillim të mirë e të dukshëm dhe ishte bërë
një qendër ekonomike, kulturore e zhvilluar. U prish Shipska, Llenga, Niça,
Grabova etj. me një zhvillim ekonomik e
kulturor, gjithashtu të dukshëm. Një
pjesë e mirë me popullsinë e tyre vllahe u
detyruan të braktisin vendin e tyre dhe të
shpërndarën këtej-andej. Mjaft nga ato
qendra të shkatërruara erdhën dhe u vendosën në trevën e Tiranës.
Qenë familjet nga Voskopoja Voillat:
familjet: Fendiket, Shundi, Zgalla, Pano,
Çaniti nga Llenga; familjet: Koja, Mara,
Premti, Janku nga Niça; Familjet: Nishku, Grabovski nga Grabova; Nga Belica
familjet: Heba, Hobdari, Jorgo, Topalli,
Goshi, Penteqi, Ballku, Terca etj.
Dokumenti më i vjetër që mund të tregoj më së qarti është kodiku i Shën Prokopit të Tiranës që pasqyron përafërsisht
gjendjen e saktë të familjeve që përbënin
Bashkësinë Ortodokse vllahe më 1918. Në
listën e kodikut figurojnë 71 familje të
krishterë ortodokse vllahe. Në vitin 1764
Bashkësia Ortodokse e Tiranës kalon në
varësi të Mitropolisë së Durrësit. Në këtë
kohë ajo u shpall “Mitropolia e Durrësit
dhe Mokër-Gorë” duke pasur nën varësi
ortodoksët e rrethana Durrës-Tiranë-
Kanafe-Elbasan-Pogradec. Dhe kjo ka arsyet e veta: Durrësi është qendra e parë e
krishterimit në Shqipëri. Konkretisht në
vitin ’58 pas lindjes së Krishtit – thuhet
në kodik – Durrësi kishte 70 familje të
krishterë. Durrësi në vitin ’70 pas Krishtit kishte një peshkopatë në krye të të cilës
qe një nga 70 nxënës të Jesu Krishtit,
Qesari, të cilin Shën Pavli para se të largohej nga Durrësi në Peloponez e kish
vendosur peshkopatin e parë të Durrësit
Shën Qesarin. Më vonë Shën Qesari shuguroi Astin peshkop të Durrësit.
Nga fundi i shekullit të parë (viti ’98)
kur në Romë u bë perandor Trajani (Ulpino Trajano) ai ndërmerr fushatën e tretë
të përndjekjeve të krishterëve. Guvernatori i Durrësit të asaj kohe burgos Astin
dhe e torturon në mënyrë më çnjerëzore atë
që ai të mohonte krishterimin dhe t’u falej
idhujve paganë. Ai nuk iu nënshtrua dhe e
dënon me vdekje. Pasi e zhvesh lakuriq e
rrahën me kamxhik me nyje plumbi, ia lyen
trupin me mjaltë, e varën në një pemë dhe e
lanë të vdesë në zhegun e verës.
Sipas traditës, ai u martirizua me 6
korrik të vitit ‘110 që njihet si dita e Shën
Astit (Shih librat e shenjtë). Kremtimi i
këtij shenjtori bëhet në katedralen
ortodokse të Durrësit që mban emrat e
Apostull Pavli dhe Shën Astit. Shën Asti
për shekuj të tërë është i njohur në gjithë
Shqipërinë. Emrin e Shën Astit të Durrësit e mban dhe Kisha Ortodokse Shqiptare në Toronto (Kanada). Në Durrës
është ngritur dhe Akademia e Teologjisë
të Krishtërimit Ortodoks.
Sipas kodikut të Shën Prokopit të Tiranës në fillim të muajit Shkurt 1780
Ahmet Kurt Pasha i Beratit në krye të ekspeditës së fuqishme ushtarake arriti në
Elbasan dhe që andej niset, por e mbërrin
në Tiranë duke u vendosur në Laprakë. I
bën thirrje Ibrahim Bej Ballgjinit të Tiranës për të dorëzuar qytetin Tirana u rrethua nga të gjithë anët dhe filloi një luftë
shumë e ashpër.
Rrethimi zgjati dy muaj e gjysmë por
edhe qëndresa qe shumë e fortë. Një luftë
dhëmb për dhëmb.
Ibrahim Bej Ballgjini që në fillim nuk
iu bind. Ai ngriti në kombe gjithë popullsinë për të mbrojtur qytetin dhe për ta
shpëtuar atë nga rreziku. Atëherë u
mblodh dhe Bashkësia e Tiranës duke
marrë menjëherë vendimin që t’i vinte në
ndihmë Sulejman Pashës të Tiranës për
çlirimin e Tiranës nga pushtuesi Ahmet
Kurt Pasha i Beratit. U vendos që bashkia
të mobilizonte vllahët dhe të krijonte një
repart për t’i ardhur në ndihmë sundimtarit të Tiranës për shpartallimin dhe shkatërrimin e forcave pushtuese të Kurt
Pashës së Beratit. Në krye të këtij reparti
u caktua një pjesëtar i familjes Noilla që
ishte më trimi e më i stërvituri si luftëtar
në luftime saqë i vunë titullin – “strategu”
në kuptimin e fjalës komandant që mori
pjesë që në fillim në luftimet që ishin zhvilluar në afërsi të Tiranës dhe që luftoi
me aq zgjuarsi, trimëri e guxim, shkathtësi e vetëmohim saqë kjo trupë me vllahë kishte tërhequr vëmendjen si të sundimtarit Ibrahim Pashë Ballgjinit por edhe
gjithë banorët e Tiranës.
Pas mbarimit me sukses të luftës së
Tiranës Ibrahim Pashë Ballgjini thërret
parinë e Bashkësisë Ortodokse të Tiranës
si: voskopojarët, shipskianët, niçarët, llengarët, grabovarët dhe belicarët etj. falënderon për ndihmën e dhënë me forca materiale të holla në luftën për çlirimin e
Tiranës nga pushtuesi dhe për mbrojtjen
e Tiranës. U komunikoi të parëve se shtë-
pia e tij merrte në mbrojtje Bashkësinë
Ortodokse të Tiranës duke i lejuar banorët e saj që të vendoseshin me banim të
përhershëm në tokat e tij brenda në qendër
të Tiranës e të ushtronin lirisht zanatin e
tyre të tregtisë, zejtarisë dhe të ushtrisë,
kurse fisit më të shënuar Voilla i fali dhe
dyqanet brenda në Tiranë u fali dhe një truall për ndërtimin e një kishe në vendin përballë të xhamisë së Ethem Beut. Qysh në atë
kohë banorët e Bashkësisë së Tiranës që ishin jashtë qytetit u zhvendosën grupe-grupe
dhe u ngulitën në qendrën e Tiranës.
Vendosja e vllahëve të Bashkësisë së
Tiranës në disa pika të qytetit, por gjithmonë në afërsi të tregut bëri një jehonë
të madhe jo vetëm në Tiranë por në gjithë
Shqipërinë. Pjesa më e madhe e familjeve
u vendos në zonën ku është sot Muzeu
Kombëtar dhe hoteli 15
-të
 katëshin dhe u
quajt në atë kohë “Lagja e Fendikut” termi Fendik vjen nga latinishtja e vjetër e
Ballkanit që shqip do të thotë prift, pra
Lagja e Priftit. Në të u vendosën familjet:
Fendiku, Mura e të tjerë nga Llenga; familjet: Nishku, Grabovski nga Grabova etj.
Një pjesë tjetër u vendosën në zonën e
ish  “MAPO E MADHE”, kësaj zone i
thoshin në atë kohë “Lagja e Sulejman
Pashë Ballgjini ku u ngulitën vllehët e
Voskopojës, Shipskës, Vithkuqit etj. që
kryesoheshin nga Voilla, fisi më i dëgjuar
në arenë kombëtare dhe ndërkombëtare.
Mjaft familje të tjera ishin vendosur
tek “Pisha” apo Pazari i Ri. Atje ishin me
shumicë familjet “Niçarë” të ardhur nga
qyteza Niça e krahinës së Gorës të Kazusë së Stardas e të asaj kohe sot rrethi i
Pogradecit. Atje u krijua një mëhallë me
vete dhe u quajt “Lagja e Niçotëve”. Disa
të tjerë të ardhur nga Durrësi e Kanaja u
vendosën tek “Shallvaret” që shqip do të
thotë pantallona. Atje çdo të enjte bëhej
një pazar për rroba, pra veshjet. Në këtë
lagje u ngulitën më tepër rrobaqepësit të

ardhur dhe nga Elbasani e nga Belica e
Sipërme apo e Poshtme.
Sistemi brenda në qytet u krye rekord,
pra menjëherë dhe me një solidaritet të theksuar. Forcat ndërtuese i dispononte vetë
Bashkësia Ortodokse sepse mjaft veta nga
pjesëtarët e saj e ushtronin zanatin e ustait.
Pas vendosjes brenda në qytet nisi për
Bashkinë jeta normale dhe e organizimit

NOI&VOI Cărrigu


NOI &VOI SORRĂ TU SCĂPĂTARI


NOI&VOI BĂRBETSI


NOI&VOI MOSCOPULI

NOI&VOI MOSCOPULI

Κυριακή 22 Ιουλίου 2012

NOI&VOI (Themeli i Bashkësisë Ortodokse Vllehe të Tiranës dhe nismëtarët e saj (1818-1922)



 Kodikët e Shqipërisë përbëjnë
një pasuri monumentale të
kulturës dhe mendimit njerë-
zor. Njohja e vlerave të shumëfishta të tyre
është objekt dhe detyrë e antropologjisë
kulturore. Kodikët janë libra në dorëshkrim që përmbajnë shkrime të shenjta:
bibla, ungjillorë, gjeografikë. Ato konsiderohen si dëshmi më të hershme së historisë së Shqipërisë nëpër treva shqiptare
si: Berati, Vlora, Fieri, Durrësi, Elbasani,
Tirana, Korça, Erseka, Përmeti, Gjirokastra, Saranda etj.
Në shtatë kodikë të rrallë dhe unikalë
shkruar në pergamenë që kanë arritur deri
në kohë moderne dy prej tyre gjenden në
Shqipëri. Kodikët e purpurt të Beratit kronologjikisht përfaqësojnë një prej varianteve
më të vjetra të Besëlidhjes së Re dhe renditet
në 3-4 më të hershëm në botë (SHSB).
Është Berati ai që mori rolin e një
kryeqendre administrative dhe kulturore
historike kishtare. Ai shquhet për numrin më të madh të kodikëve. Edhe sot ai
shquhet përmbi 75 kodikë që ruhen në
arkivat shtetërore.
Berati është një nga qytetet më të lashta të Shqipërisë dhe kryeqendra e
Myzeqesë. Nga regjistrimet që ka bërë administrate turke në fillim të shekullit XX
del se “Në sanxhakun e Beratit kanë banuar
10125 arumunë. Në atë kohë e gjithë Shqipëria
kishte rreth 750000 banorë”.  Gustav
Weigand (1860-1930) që për të studiuar
arumunitetin shkon në Shqipëri dhe thotë
“Nga 12000 banorë që jetonin në Berat 9000
ishin vllehë dhe 3000 shqiptarë” (Kares). Që
në vitin 1864 Perandoria turke lejoi hapjen
e shkollave vllahe në të gjitha vilajetet e
saj. Gjimnazet u hapën në: Manastir, Selanik, Janinë dhe Berat.
Një ndërthurje të problematikës ungjillore me atë laike është dhe kodiku i
Voskopojës. Në shek. XVIII atje u hap dhe
Akademia, kishte dhe shtypshkronjën e
tyre ku botonin dhe libra në gjuhën vllahe. Në qytetin e Shqipërisë së Jugut dikur
i banuar thuajse 100% vllahë në XVIIIkishte rreth 6000 banorë. Voskopoja njihet si
vendi i 40 kishave krishtere ortodokse. Jo
më kot quhet “Mbretëresha e kulturës
dhe arsimit shqiptar”. Kodiku i Voskopojës ka lidhje me emrin e Teodor Anastas Kavaliotit, nxënës Evgjeni Vulgarasit,
 i cili ishte bërë një dijetar nga më të shquar të kohës në Ballkan. Leksionet e Vulgarasit në Akademinë e Janinës dhe veprat e botuara prej tij
u përhapën në gjithë Europën. Ai është
përkthyesi i disa veprave të Volterit,
predikoi dhe teorinë e filozofit anglez,
Lokut, e cila justifikonte të drejtën për
restaurimin mendor dhe shoqëror.
Esnafi i bakërxhinjve të Voskopojës e
dërgon Kavaliotin me shpenzimet e veta
të mësonte në Janinë ku Vulgarasi jepte
mësime në kolegjin “Marusia”.
Në vitin 1750 Kavalioti në moshën 22
vjeç u kthye në Voskopojë dhe u bë rektor
i Akademisë. Ai atje ka dhënë mësimet e
gramatikës, filozofinë, teologjinë dhe shkencat e natyrës.
Nga veprat të hartuara prej tij si tekste mësimore janë ruajtur si dorëshkrime
në gjuhën greke si: “Logjika” (1767); “Fizika” (1752) dhe “Metafizika” (1767). I pari
fillon me shënimin “Traktati i Logjikës”.
Më 1760 boton në shtypshkronjën e Voskopojës (doktor i së cilës ishte Mihal Shipskani) veprën dinjitoze “Gramatika” në gjuhën greqishte që ia kushtoi Josifit, patrikut
të kishës së Ohrit me origjinë voskopojare. Më 1770 botoi në Venedik librin “Protoporiu” që përmbledh dhe një fjalor trigThemeli i Bashkësisë Ortodokse Vllehe të Tiranës dhe nismëtarët e saj (1818-1922)
juhësh greqisht-vllahisht-shqip me 1170
fjalë. Pikëpamjet filozofike të Kavaliotit u
formulua nën ndikimin e filozofit të lashtë grek Aristotel. Më 1774 u ribotua në
Venedik gramatika e greqishtes me 10 vjersha të botuar nga mësues që e quanin
veten “nxënës të Kavaliotit”.
Kodiku i Voskopojës në përmbajtje lidhet me tekstet shkollore. Në to përfshihen këto tema shkencore: Mbi fillimet e
fizikës, ndarjen të saj; Bazat e kimisë; Mbi
hapësirën, mbi natyrën, mbi vendin e
palëvizshëm; mbi nisjen dhe lëvizjen në
hapësirë; Trupat e nxehtë dhe trupat e
ftohtë; Lagështia në përgjithësi dhe
lagështia në banesa; Lëvizja dhe qëndrimi; Mbi elementët e natyrës, toka, uji,
drita; etj. Në shkrimin e mëposhtëm do
të mundohem të trajtoj: Kodikun e Kishës
së Dëshmorit të Madh Shën Prokopit të Tiranës
(1818-1922).
Kodiku i Tiranës përmban të dhëna të
vlefshme e të pasura për zhvillimin shoqëror, ekonomik, arsimor, kulturor dhe
fetar të Bashkësisë së Tiranës nga fillimi i
shekullit XIXtë
dhe çerekshekullit të XXtë
. Sipas shënimeve të para të kodikut del
se në fillim është përdorur si regjistër ku
epitropët herë pas herë verifikonin të
ardhurat dhe shpenzimet të kishës, shënonin gjendjen e të hollave që ajo kishte në
fakt në regjistër.
Regjistri përdorej dhe për shënimin e
emrave të dhurueshme dhe të bamirësisë
të herëpashershme të bashkisë që kontribuonin në ndërtimin dhe zbukurimin
e kishave e sidomos të shkollës. E para
listë e kësaj natyre e regjistruar në këtë
kodik është ajo e vitit 1818
-të
për ndërtimin
e kishës e Shën Prokopit të Tiranës. Le të
konkretizojmë me ndonjë nga ato kontribute që ishin dhe nismëtare të themelimit të Bashkësisë Ortodokse të Tiranës.
Faqe 3.  Viti 1818. Ndihmuan për
Kishën e Dëshmorit të Madh Shën Prokopit të Tiranës.
Dhuruan
At Agathanjeli gr. 100. I përjetshëm kujtimi
Nasi Voilla gr. 250 I përjetshëm kujtimi
Nishku i Lipit gr. 150 I përjetshëm kujtimi
Mitri Thanasi gr. 150 I përjetshëm kujtimi
Jani Tërbo gr. 100 I përjetshëm kujtimi
Miha Belloit gr. 50 I përjetshëm kujtimi
Goga Stamati gr. 50 I përjetshëm kujtimi
etj.
Faqe 2
1819 shkurt 16
-të
U gjetën të holla të kishës që numëruan dhe
janë:
gr. 541
1820 shkurt 8
-të
Bëmë llogari me epitrofin
U gjetën gr. 640
Edhe të tjerë gr. 140
Për 2 vjet 1829 gr.
Faqe 6
-të
Naun Zgalla (nga Llenga) gr. 50 I përjetshëm kujtimi
Dhimo Zgalla (nga Llenga) gr. 50 I përjetshëm kujtimi
Todo Koja (nga Niça) gr. 50 I përjetshëm kujtimi
Miha Janku (nga Niça) gr. 50 I përjetshëm kujtimi
Faqe 6
-të
Oxhaku i kazanxhinjve, gr. 400 I përjetshëm kujtimi
Oxhaku i kallainxhinjve gr. 250 I përjetshëm kujtimi
Rusha e Jana Xhumarës dhuruan një qingj
 – I përjetshëm kujtimi.
Mbajtja e llogarive nga epitropët në
forma të përshkruar vazhdon për vite me
radhë. Në kodikun e Tiranës është hedhur
më vonë (1875-1876). Lista e ndihmëtarëve për ndërtimin e një kishe tjetër
ajo e ungjillizmit për afër saj dhe shkolla
ortodokse. Kodiku është shkruar në gjuhën greke. E theksojmë këtë se në kohën
e pushtimit turk, gjuha greke ka qenë gjuha e kishës, arsimimit dhe e kulturës
pothuajse në të gjithë popujt ortodoks të
Ballkanit. Në kodikun e Tiranës takon
rrallë terma vllahe. Le të konkretizojmë
disa nga ato terma:
“Nga Fjalori konvencional
Emra shtetërore
Perru rrosh = Flokëkuq = Rusia
Lingura = Luga = Inglitera
Franca = Gjethe = Franca
Këtha(berosca) = Breshka = Italia
Shoruku = Miu = Austria
Limba supeseri = Gjuha e hollë = Greqia
Tseruhia = Opinga = Serbia
Gerosu = I trashi = Bullgaria
Tëjatllu = I preri = Turqia
Limba Nostre = Gjuha jonë = Vllah /
Rremene etj.
 Nga viti 1834 e këtej kodiku i Tiranës
është i pasuruar dhe me shënime të tjera.
Në të figurojnë të regjistruara procesverbale të herëpashershme të Mbledhjeve  të
Përgjithshme të Bashkësisë ortodokse të
Tiranës të firmosura prej titullarëve të
Mitropolisë së Durrësit apo prej të deleguarve të tjerë dhe anëtarëve të Dhimogjerondisë së vendit me tematika të tyre
që zakonisht ishte:
Shqyrtimi i të ardhurave dhe i shpenzimeve të kishës që kishte të bënte me
vetë jetën e bashkisë sepse në kohën e
pushtimit turk strumbulluan rreth të cilit vërtitej jeta e çdo Bashkësie Ortodokse
ishte kisha.
Detyrat që atyre u dilnin lidhur me
shkollën dhe ecjen e saj përpara sepse
shkolla siç del nga të dhënat e kodikut
përbënte kujdeset e tyre të para

Zgjedhja e epitropëve të rrënjës e probleme që lidhnin herë pas here në gjirin e saj.
Kodiku është bërë i njohur përherë të
parë në botën shkencore nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX-të
. Është
përkthyes në vitin 1997 nga teologu
Dhimitër Beduli në gjuhën shqipe, njeriu që punoi një jetë të tërë (mbi 60 vjet)
vetëm për një qëllim për Kishën Ortodokse
Autoqefale të Shqipërisë së cilës i dha një
shtysë në ekzistencën dhe zhvillimin e saj.
Ai ishte pajisur me një kulturë të gjerë
evropiane. Mbasi mbaron shkollën plotore
në vendlindjen e tij vazhdon gjimnazin e
Athinës dhe më pas kryen studimet e lar-ta për teologji mbasi përfundon atë shkon për t’u specializuar për muzikën bizantine në Besarabi. Fill pas këtij specializimi emërohet mësues feje të krishterimit
ortodoks në Pogradec ku krijon atje dhe
korin e kishës. Më vonë pedagog në seminarin kombëtar ortodoks “Apostul Pavli”
në Tiranë. Është autor i shumë librave
ortodokse etj.
Në kodikun e Tiranës jepen të dhëna
lidhur me jetën e Bashkësisë Ortodokse
të Qytetit të Tiranës si fiset: Voilla nga
Voskopoja; Nishku, Sheguna nga Grabova; Fendiku, Shundi, Pano, Zgalla nga
Llenga; Koja, Janku, Prendi, Mara nga Niça
e Mokrës; Hobdara, Heba, Jorganët, Misha,
Çoba, Topulli nga Belica; Duniba nga Bllaca; Xhumara nga Elbasani etj.
Një numër i madh studiues evropianë
kanë përdorur thellësisht dhe gjerësisht
kodikun e Tiranës në fushën e linguistikës,
etnografisë, etno-kulturore mbi origjinën dhe
historinë e vllehëve në mënyrë të veçantë në
Gadishullin Ballkanik.
Mjaft nga ato thonë se “Vllahët janë
superrumunë”. Bie në fakt që këta studiues janë shumë të përafërt midis tyre me
tezat që hedhin. Tezat e tyre mbizotëruese
është ajo me origjinë trako-ilire.
Sipas E. Thumnan (1774) “Shqiptarët
dhe vllahët janë popuj të vjetër të Evropës”
(Historia e Ballkanit).
Ndërsa antropologu grek A.M. Poulinas ka pohuar se  vllahët janë një popull
paraindoeuropian.”
Gustav Weigand gjerman është më i
dëgjuar për historinë, etnografinë, kulturën dhe dialektin, vllah jo vetëm në
Evropë por dhe në botë. Ai është vllah nga
Taipeku i Gjermanisë dhe ka ngritur në
Gjermani institutin e gjuhës vllahe. Ka
botuar dhe publikuar një varg librash në
fushën e linguistikës vllahe.
Në fund të shekullit XIX dhe fillimi i
shekullit XX-të
bëri studime të hollësishme
për dialektin dhe terminologjinë vllahe në
Bashkësinë Ortodokse të Tiranës. Elementet kryesore linguistike ai i mblodhi nga
kodiku i Tiranës.
Le të përmendim ndonjë frazë apo
emër nga ky kodik të nxjerrë nga ai vetë:
“Va s’planga nipa e sit” (do të qajnë nipër);
“L’a herasimu,” (të gëzohemi); “pri (alli)
mnvesta” (mbi kalë nusja) etj. Nga kodiku
i Tiranës ai mblodhi një numër i madh
emrash, mbiemra, folje, përemra etj.
“biserka” (Kishë); “Casa” (Shtëpi);
“bautura” (Pyll); “berbechl” (dash);
“nvesta” (nuse) “fratelo” (vëlla);
“limba” (gjuhë); “Capra” (dhi);
“muliera” (grua); “pana” (bukë)
“un” (një); “vaca” (Lepe) etj.
Elementet gjuhësore të nxjerra nga
kodiku i Tiranës ai i krahasoi dhe me ato
që kish grumbulluar nga: Epiri, Thesalia,
Maqedonia, Bosnje-Hercegovina duke parë
që ato terma ishin të përafërta mori për bazë
dialektin vllah të Bashkësisë së Tiranës.
Edhe akademiku Thoma Kupiduni për
botimin dhe publikimin e një vargu të
madh librash për dialektin vllah ka marrë
si bazë kodikun e Tiranës. Një nga ato
është libri “AROMAN DIALEKTI,” AROMAN Studii, LINGVISIC”. Pjesët kryesore
të këtij libri madhor. – Dialekt arumen. –
Vendi i dialektit arumen në gjuhën rumune. – Fonologjia. – Morfologji etj. Termat kryesore për hartimin e këtij libri u
mor vetëm nga kodiku i Tiranës.
Nga fundi i shekullit 9
-të
gjatë udhëtimit nëpër Shqipëri viziton Tiranën studiuesi austriak Georg Von Hahn i cili në
bazë të të dhënave që mblodhi dhe vëzhgoi personalisht në Bashkësinë Ortodokse
vllahe të Tiranës, ai nxori si konkluzion se
nga 2000 shtëpi që kish Tirana, 100 për
qind kishin Bashkësia Ortodokse vllahe:
Baralearuen një studiues rumun në një
vepër e botuar prej tij më 1912 thekson se
në Tiranë kishte 150 familje vllahe.
Edhe Nikolla Jorgo në një libër të botuar prej më 1919 jep shifra 2000 dhe nga
regjistrimet e bëra në atë kohë dilte se
900 banorë të qytetit ishin vllahë.


Δευτέρα 16 Ιουλίου 2012

Ghini Vinut!!!


 Surăr shi frats esti mari harau ti mini ao us afllats z-borră pi limba anostă ,cadhuri dia anosti,permithuri di anosti ,căntits,histori,proverbi,lla s-est shi mini un ka voi ti cultura anostă s-lipseshti sa adjutăm tuts,cathi un di noi cum sh-cită poti tuts dia dun sa amănăm thimelj. Ma aistă luc vra chăro ,arfdari shi vreri --- e aisti lia avem cala m-bară sa vem sviam hăriosh tuts....                                                    

Κυριακή 15 Ιουλίου 2012